Ω Εσύ που στ’ αγκάλιασμά Σου πήζεις στην Ομορφιά τον κόσμο, λάβε στόλισμα το Σώμα στολίσου το Σώμα μας.

 Εφραίμ ο Σύρος  

VII Ύμνοι στη Γέννηση του Χριστού

Μετάφραση από τα  Αραμαϊκά: Στάθης Κομνηνός

(VII)

Αυτός ! Μια σταλιά βρέφος  που κρατώ

            και με βαστάζει σύγκορμη, σύψυχη!

ψιθύριζε η Μαρία.

Προσγείωσε τα φτερά Του,

μ’ άρπαξε

            και μ’ έταξε αγύριστα, πετώντας πάλι,

στο ύψος και στο βάθος!

 

(επωδός)         Εραστή, Εραστή, Γιέ της Αγάπης δόξα Σοι

 

Μάτια αρχαγγέλου,

μάτια πρεσβύτη,

οι διεσταλμένες κόρες των Μάγων,

                                                κοιτούν το Αόρατον!

 

(επωδός)         Εραστή, Εραστή, Γιέ της Αγάπης δόξα Σοι

 

Αίγυπτε, δέξου με φυγάδα

…κυνηγούν τον Κυνηγό

                        σμάρι άστοχοι…

Ω Εσύ που στ’ αγκάλιασμά Σου

            πήζεις στην Ομορφιά τον κόσμο,

λάβε στόλισμα το Σώμα

στολίσου το Σώμα μας.

            Γίνε ψωμί   Είσαι ψωμί

            νυφικό δωμάτιο

Είσαι,

Εσύ  Εσύ το ρούχο της δόξα μας

με Σώμα

στο Σώμα.

            Ω αρτιοποιέ

που αποκαθιστάς

            κατάγματα και ρήγματα

 τ’ ατέλειωτο καθημερινό μας σχίσιμο!

 

(επωδός)         Εραστή, Εραστή, Γιέ της Αγάπης δόξα Σοι

 

Μα ναι, πλησίασε  πλησίασε αδίστακτα

έλα λοιπόν

                        Τώρα, ασταμάτητα Τώρα

Αυτός

ένα μωρό ελεύθερο

αδέσμευτο

                        Άναρχος

            υποδέχεται ζυγό σκλαβιάς

            – ξέρεις, μικρή του λαού μου κόρη κι εσύ παλικαράκι μου,

                                                            το ζυγό της ασχήμιας μας.

Δοσίματα, δοσίματα

            διπλά και τρίδιπλα,

αδούλωτοι οι δούλοι πια,

            κυριευόμενοι τώρα οι κύριοι

βάρη ως ευλογίες!

                        Ανακούφιση κρυφής ελευθερίας.

 

(επωδός)         Εραστή, Εραστή, Γιέ της Αγάπης δόξα Σοι

 

Ανακαινίζεται ο ουρανός

              ο ρυτιδιασμένος Αδάμ αναπλάθεται

σώμα και νους λαμβάνουν κάθετη διακόσμηση.

            Απλήρωτο Φως

Αχρέωτο

αρπάξτε,

διαμοιράζεται!

            Αισθητική μορφή η σκόνη μας!

Η πρώτη Αρχή μεταμορφώνει την επαγγελία σε Σώμα

αθόρυβα

αθόρυβα

ακούραστα,

ξένος εκείνος που τον βλέπει Ξένο

από Τον καταρράκτη της ζωής.

 

 

Η ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

Η ομορφιά της κατήχησης αυτής είναι σπάνια. H ενημέρωση και η γνώση που μας μεταδίδει ο πατήρ Λέβ από κάθε άποψη, μέ­σα σε μια μοναδικά ξεκούραστη ανάγνωση, ίσως γίνει αιτία, αν κάποιοι μπορέσουν την παραμονή των Χριστουγέννων, να προσέλ­θουν από δίψα γνώσης στους Ναούς μας. Βέβαια, είναι πάντα εργάσιμη ημέρα, κι αυ­τό δεν είναι δυνατό για τους νέους ή τους μεσήλικες. Σε κάποιες ενορίες τελούν την α­κολουθία αυτή την προπαραμονή από τις 20:00 έως τα μεσάνυχτα κι έτσι μπορούν να προσέλθουν εργαζόμενοι και νέοι. Και απο­δίδει. Οι Ναοί είναι κατάμεστοι.

Η 24η Δεκεμβρίου παρουσιάζει πολύ ενδιαφέροντα λειτουργικά χαρακτη­ριστικά, που όμως κάπως μας μπερδεύ­ουν. Αφ' ενός, η παραμονή της Γεννήσεως είναι το αποκορύφωμα της ελπίδας και της προσμονής Του. Αφ' ετέρου, οι ακολουθίες αυτής της μέρας μας αναγγέλλουν ήδη τη Γέννηση ως γεγονός: όχι μόνο ζητούμε με θέρμη την έλευση Του, αλλά ήδη η Εκκλησία μάς δίνει τα ευαγγελικά αναγνώσματα της εορτής. Αυτή η ανάμειξη των δύο στοι­χείων - μετάνοια μέσα στην προσμονή και ταυτόχρονα αναγγελία του αναμενόμενου γεγονότος σαν να έχει ήδη πραγματοποιη­θεί - εξηγείται από το παιχνίδι διαφόρων ιστορικόλειτουργικών παραγόντων μάλ­λον παρά ως σκόπιμα αποφασισμένο σχέ­διο με παιδαγωγικό σκοπό. (Το ίδιο παρα­τηρείται εξάλλου και το Μέγα Σάββατο.) Αυτό που έχει σημασία είναι πώς θα αξιο­ποιήσουμε αυτή τη διπλή σημασία της 24ης Δεκεμβρίου. Το γεγονός ότι. ήδη από την παραμονή των Χριστουγέννων ακούμε να διαβάζονται τα αγιογραφικά αναγνώσμα­τα και να ψάλλονται οι ύμνοι της Γεννήσε­ως, δεν καθιστά άχρηστη τη χαρούμενη προσευχή της 25ης Δεκεμβρίου. Αντίθετα, προετοιμάζει και διευκολύνει αυτή την προσευχή. 

Οι ακολουθίες της παραμονής είναι μα­κρύτερες από εκείνες της εόρτιας ημέρας. Κατά τη διάρκεια τους ακούμε βιβλικές διηγήσεις για τη Γέννηση πολύ λεπτομερέ­στερες από αυτές που θα ακούσουμε την επομένη. Με τον τρόπο αυτό, η Εκκλησία έχει ήδη βάλει ενώπιον μας ένα πανόραμα από τα περιστατικά της Γεννήσεως - κάθε λεπτομέρεια - έχει αναφερθεί ένας πλήρης πίνακας έχει δημιουργηθεί στη διάνοια μας. Τη μέρα των Χριστουγέννων, η Εκ­κλησία δεν επανέρχεται σε όσα έχει ήδη πει· υποτίθεται ότι τα γνωρίζουμε και τα έχουμε στοχαστεί. Οι ακολουθίες της εορ­τής είναι συντομότερες και στρέφουν την προσοχή μας σε κάποια μόνο σημεία, δί­νοντας μας την ευκαιρία να γευθούμε τους ως πνευματικούς καρπούς λόγους ζωής που ήδη γνωρίζουμε. Η 24η Δεκεμβρίου εί­ναι μια προετοιμασία, μια διδασκαλία, έ­να εγκώμιο που «υποδέχεται» το γεγονός. Η 25η είναι το πλήρωμα, η καρποφορία, το εγκώμιο που το επιστέφει.

Το πρωί της 24ης Δεκεμβρίου, οι «κανονι­κές Ώρες» μετονομάζονται σε «Βασιλικές» και τελούνται με ιδιαίτερη επισημότητα. Κά­θε Ώρα περιλαμβάνει, πέρα από τους ψαλ­μούς και τα τροπάρια, ένα ανάγνωσμα από την Παλαιά Διαθήκη, μια περικοπή από τον Απόστολο και μία από το Ευαγγέλιο.

Κατά την Πρώτη Ώρα διαβάζεται από­σπασμα από τον Προφήτη Μιχαία σχετικά με τη Βηθλεέμ, τη μικρή πόλη από την ο­ποία «εξελεύσεται ο άρχων του Ισραήλ».

Προφητείας Μιχαίου τὸ Ἀνάγνωσμα

(Κεφ. 5,1-3) 

Tάδε λέγει Κύριος· Καὶ σὺ Βηθλεὲμ οἶκος τοῦ Ἐφραθᾶ μὴ ὀλιγοστὸς εἶ ἐν χιλιάσιν Ἰούδα· ἐκ σοῦ γάρ μοι ἐξελεύσεται τοῦ εἶναι εἰς ἄρχοντα ἐν τῷ Ἰσραὴλ, καὶ αἱ ἔξοδοι αὐτοῦ ἀπ' ἀρχῆς, ἐξ ἡμερῶν αἰῶνος. Διὰ τοῦτο δώσει αὐτοὺς ἕως καιροῦ τικτούσης, τέξεται· καὶ οἱ ἐπίλοιποι τῶν ἀδελφῶν αὐτοῦ ἐπιστρέψουσιν ἐπὶ τοὺς υἱοὺς Ἰσραὴλ. Καὶ στήσεται, καὶ ὄψεται, καὶ ποιμανεῖ τὸ ποίμνιον αὐτοῦ ἐν ἰσχύϊ Κύριος, καὶ ἐν τῇ δόξῃ τοῦ ὀνόματος Κυρίου τοῦ Θεοῦ αὐτοῦ ὑπάρξουσι· διότι νῦνμεγαλυνθήσονται ἕως ἄκρων τῆς γῆς.

Το αποστολικό ανάγνωσμα μας θυμίζει ό­τι «Πολυμερῶς καὶ πολυτρόπως πάλαι ὁ Θεὸς λαλήσας τοῖς πατράσιν ἐν τοῖς Προφήταις, ἐπ' ἐσχάτων τῶν ἡμερῶν τούτων ἐλάλησεν ἡμῖν ἐν Υἱῷ» Το Ευαγγέλιο πε­ριγράφει την αμηχανία του Ιωσήφ και το αγγελικό μήνυμα που τον καθησύχασε. 

Την Τρίτη Ώρα, ένα κείμενο του προφή­τη Βαρούχ διακηρύσσει ότι ο Θεός «ἐπὶ τῆς γῆς ὤφθη καὶ τοῖς ἀνθρώποις συνανεστράφη». Στο αποστολικό ανάγνωσμα ο Παύλος δηλώνει στους Γαλάτες ότι «ὁ νόμος παιδαγωγὸς ἡμῶν γέγονεν εἰς Χριστόν... Ἐλθούσης δὲ τῆς Πίστεως, οὐκ ἔτι ὑπὸ παιδαγωγὸν ἐσμεν... Ὅσοι γὰρ εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε». Και η περικοπή του Ευαγγελίου διηγείται τη Γέννηση του Χριστού στη Βη­θλεέμ και την προσκύνηση των Ποιμένων. 

Την Έκτη Ώρα. ο Προφήτης Ησαΐας προ­αναγγέλλει τη Γέννηση: «Ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶλήψεται καὶ τέξεται υἱὸν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουὴλ. Βούτυρον καὶ μέλι φάγεται πρὶνἢ γνῶναι αὐτὸν ἢ προελέσθαι πονηρὰ, ἐκλέξεται τὸ ἀγαθὸν». Η επιστολή του Αποστόλου για μια ακόμη φορά αναφέρεται στην υπεροχή του Ιησού επί των αγγέλων και μας προειδο­ποιεί πολύ σοβαρά: «πῶς ἡμεῖς ἐκφευξόμεθα τηλικαύτης ἀμελήσαντες σωτηρίας;» Το Ευαγγέλιο διηγείται την πορεία και την προσκύνηση των Μάγων. 

Την Ενάτη Ώρα, ακούμε τον Ησάία: «Παιδίον ἐγεννήθη ἡμῖν υἱὸς καὶ ἐδόθη ἡμῖν,... καὶ καλεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ Μεγάλης βουλῆς Ἄγγελος, θαυμαστὸς σύμβουλος, Θεὸς ἰσχυρός, ἐξουσιαστής, ἄρχων εἰρήνης, πατὴρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος·...». Το αποστο­λικό ανάγνωσμα μας δίνει την αιτία της Γίνσαρκώσεως: «ὤφειλε κατὰ πάντα τοῖς ἀδελφοῖς ὁμοιωθῆναι, ἵνα ἐλεήμων, γένηται καὶ πιστὸς ἀρχιερεὺς τὰ πρὸς τὸν Θεόν, εἰς τὸ ἱλάσκεσθαι τὰς ἁμαρτίας τοῦ λαοῦ. Ἐν ᾧ γὰρ πέπονθεν αὐτὸς πειρασθείς, δύναται τοῖςπειραζομένοις βοηθῆσαι.». Το Ευαγ­γέλιο από τον Ματθαίο διηγείται την ανα­χώρηση των Μάγων, τη φυγή στην Αίγυπτο και τη σφαγή των νηπίων. 

Οι ύμνοι που πλαισιώνουν τόσο τις Ώρες, όσο και τον Εσπερινό είναι ήδη ύμνοι θριάμβου: 

Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ, τὸ παρὸν μυστήριον ἐκδιηγούμενοι, τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ διαλέλυται, ἡ φλογίνη ῥομφαία τὰ νῶτα δίδωσι, καὶ τὰ Χερουβίμ παραχωρεῖ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς, κἀγὼ τοῦ παραδείσου τῆς τρυφῆς μεταλαμβάνω, οὗ προεξεβλήθην διὰ τῆς παρακοῆς. Ἡ γὰρ ἀπαράλλακτος εἰκὼν τοῦ Πατρός, ὁ χαρακτήρ τῆς ἀϊδιότητος αὐτοῦ, μορφὴν δούλου λαμβάνει, ἐξ ἀπειρογάμου Μητρὸς προελθών, οὐ τροπὴν ὑπομείνας· ὃ γὰρ ἦν διέμεινε, Θεὸς ὢν ἀληθινός· καὶ ὃ οὐκ ἦν προσέλαβεν, ἄνθρωπος γενόμενος διὰ φιλανθρωπίαν· αὐτῷ βοήσωμεν· ὁ τεχθεὶς ἐκ Παρθένου Θεός, ἐλέησον ἡμᾶς.

Ωστόσο, παρά τη χαρά που την διατρέ­χει, η παραμονή των Χριστουγέννων δεν χάνει τον χαρακτήρα της μετανοίας. Η νη­στεία της ημέρας αυτής θα πρέπει να τη­ρείται με τρόπο ιδιαίτερα προσεκτικό. Στη Ρωσία υπάρχει το έθιμο να νηστεύουν την 24η Δεκεμβρίου μέχρις ότου φανεί το πρώτο άστρο· μας θυμίζει έτσι και το ά­στρο που οδήγησε τους Μάγους στη Βη­θλεέμ αλλά και τον Χριστό που είναι το φως το αληθινό. Μακάρι αυτή η μέρα να είναι νηστεία και της καρδιάς μας: ας α­πέχουμε από κάθε σκέψη και κάθε λόγο κακό ή άχρηστο, ας περιμένουμε μέσα σε ατμόσφαιρα ησυχίας και συγκεντρώσεως τον Σωτήρα που έρχεται προς εμάς. Η νύ­χτα πέφτει. Σε λίγο θα φανεί το πρώτο ά­στρο, σηματοδοτώντας, κατά το ημερολό­γιο της Εκκλησίας μας, την αρχή της νέας μέρας και της μεγάλης εορτής των Χρι­στουγέννων. Μακάρι μαζί με το πρώτο αστέρι να ανατείλει για μας το φως του Κυρίου μας, κατά τα λόγια του αποστό­λου Πέτρου: «Και έχομεν βεβαιότερον τον προφητικόν λόγον, ώ καλώς ποιείται προσέχοντες ώς λύχνω φέγγοντι εν αύχμηρώ τόπω, εως ου ημέρα διαυγάση και φω­σφόρος άνατείλη εν ταΐς καρδίαις ημών».

Εγεννήθη ο Χριστός

ενός μοναχού της Ανατολής

(Lev Gillet)

μετάφραση: Πολυξένη Τσαλίκη

Κανείς για ύπνο, κανείς Νυχτέρια, μόνο νυχτέρια ολοφώτεινα

Εφραίμ ο Σύρος  

VII Ύμνοι στη Γέννηση του Χριστού

Μετάφραση από τα  Αραμαϊκά: Στάθης Κομνηνός

 (VI)

Η Μαρία

            Μια Βηθλεέμ

Εμμανουήλ! Εμμανουήλ!

                        Καταγράφεσαι ο Καταγράφων τη θάλασσα!

Μετρητή της άμμου Γεννήθηκες.

Σ’ ένα χωριουδάκι η εκπλήρωση ενός τραγουδιού, Δαβίιιιδ!

            Κατήλθε το κρυμμένο Φως

κι η μορφιά Του έλαμψε σε Σώμα

                        Βρέφος γεννιέται σήμερα με τ’ όνομά Του θάμβος

ένα μυστικό βρήκε τον εαυτό του στο φως της μέρας

Όλα ανοιχτά

Όλα ανοιχτά

                        Θάμαρ Θάμαρ κλέβε

κλέβε τα θαύματα!

                        Ραχάβ δες, δες Τον

εσύ που γεύτηκες στα σύμβολα Αλήθεια.

 

Φάρμακο ζωής

γλυκόπιοτο φάρμακο ζωής, Γιέ

Μαρτυρούν χαρά οι βλέποντες

            Άγγελοι

            Άγγελοι

επέδραμε ο Διεγείρων τους αποκοιμισμένους

Κανείς για ύπνο, κανείς

Νυχτέρια, μόνο νυχτέρια ολοφώτεινα

            ολόλαμπρη νύχτα

            μαύρο χρώμα

            εκτυφλωτική δύναμη

Εμπρός, εμπρός, οξεία η θωριά του ματιού

τ’ αυτί μουσικότατο

όσιος ο στοχασμός της καρδιάς

καθάριες οι λέξεις

                        Ω νύχτα συναρμογής, νύχτα σύνδεσης

                        δώρο που δεν ζητήθηκε προσφέρεται

                        αυτή τη μέρα, αυτή τη νύχτα

                        Τί δίνουμε ; Τί δίνουμε; Τί;

                        Μέσα στα όρια η θέληση, κατάφρακτη με σύνορα

                        κι ωστόσο παίρνει όλα τα μεγέθη

ας δώσουμε αχαλίνωτα

 

Σφραγίζεται ο Θεός τον άνθρωπο

κι η σφραγίδα Του λαμβάνει στόλισμα!

Οι ‘’κατά αλφάβητον’’ προεόρτιοι Ύμνοι των Χριστουγέννων (προσόμοια και κανόνες) και τα αλφαβητικά κάλαντα

Οι ‘’κατά αλφάβητον’’ προεόρτιοι Ύμνοι των Χριστουγέννων (προσόμοια και κανόνες) και τα αλφαβητικά κάλαντα 

ΠΗΓΗ:ΕΔΩ 

Του παπαδάσκαλου Κωνσταντίνου Ι. Κώστα: 

Ο προεόρτιος εορτασμός της Γέννησης του Χριστού ξεκινά για τα καλά πέντε ημέρες πριν τα Χριστούγεννα. Οι ακολουθίες που ψάλλονται στην Εκκλησία τις ημέρες αυτές καλούν τους πιστούς να προετοιμαστούν για τη μεγάλη γιορτή των Γενεθλίων του Χριστού. 

Ο χαρακτήρας των ύμνων είναι ιδιαίτερα προτρεπτικός: ‘’Προεορτάσωμεν λαοί Χριστού τα γενέθλια και επάραντες τον νουν, επί την Βηθλεέμ αναχθώμεν τη διανοία..’’. (Στιχηρό Προσόμοιο. Εσπερινός 20ης Δεκ.). 

Ολόκληρη η κτίση ετοιμάζεται να γιορτάσει τη ‘’χειμωνιάτικη πασχαλιά’’. Οι προεόρτιοι ύμνοι των ακολουθιών, με τη μελωδική ποικιλία τους και τα υψηλά θεολογικά νοήματα που διατυπώνονται με απαράμιλλο ποιητικό τρόπο, δίνουν τον τόνο της ιερής πανήγυρης. 

Ανάμεσα στους προεόρτιους αυτούς ύμνους ξεχωρίζουν τα Στιχηρά Προσόμοια και οι Κανόνες ‘’κατά αλφάβητον’’. 

Το ποιητικό αυτό είδος προβλέπει ώστε τα πρώτα γράμματα του κάθε τροπαρίου να συναποτελούν μια φράση, μια ένδειξη ή ένα όνομα. ‘Ήταν για τους υμνογράφους ένας τρόπος να διοχετεύουν αποσκεπασμένο το όνομά τους ή την καταγωγή τους. 

Τα δείγματα δεν είναι πολλά. Η ταπεινοφροσύνη των ι. Υμνογράφων δεν επέτρεπε την αυτοπροβολή τους. Είχαν τη συνείδηση ότι υπηρετούν τη λειτουργική τέχνη της Εκκλησίας. Έτσι, η ακροστιχίδα πολλών κανόνων αναφέρεται στο θέμα της εορτής και όχι στον ποιητή του είδους. Ας σημειωθεί ότι η ακροστιχίδα ποικίλει ανάλογα με την επιθυμητή έκταση. 

Στην περίπτωση, όμως, των ‘’κατά αλφάβητον’’ Κανόνων και Προσομοίων, τα 24 γράμματα της αλφαβήτου, από το Α ως το Ω, καθορίζουν ακριβώς την έκταση των υμνολογημάτων.

ΠΡΟΕΟΡΤΙΑ ΣΤΙΧΗΡΑ ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ 

Στον Όρθρο της 20ης Δεκεμβρίου συναντούμε Στιχηρά Προσόμοια κατά αλφάβητον [εδώ] ‘’Ποίημα Ρωμανού του Μελωδού’’. Ψάλλονται στους Αίνους τμηματικά μέχρι την 23η Δεκεμβρίου. Αναλυτικά: 20 Δεκεμβρίου, τα τροπάρια Α-Ζ. 21 Δεκ. Η-Μ. 22 Δεκ. Ν-Σ και 23 Δεκ. Τ-Ω. Πρόκειται για την ίδια ακριβώς διαίρεση βάσει της οποίας ψάλλεται ο Ακάθιστος Ύμνος τις 4 πρώτες Παρασκευές της Μεγάλης Σαρακοστής. 

Τα περίφημα προεόρτια Στιχηρά των Χριστουγέννων ‘’Αι αγγελικαί προπορεύεσθε Δυνάμεις…’’, όπως παρατηρεί ο καθηγητής Ν. Τωμαδάκης, ‘’είναι ουσιαστικώς α’ οίκος ύμνου, έχοντος ακροστιχίδα “Αίνος ταπεινού Ρωμανού εις τα γενέθλια”, του οποίου εξέπεσεν το προοίμιον’’. Είναι αξιοσημείωτο ότι το προοίμιο του Κοντακίου του Ρωμανού στα Χριστούγεννα, το δημοφιλές ‘’Η Παρθένος σήμερον’’ ψάλλεται μέχρι σήμερα, καθιστώντας τον Ρωμανό διαχρονικό ποιητή. 

Σύμφωνα με τον Οδυσσέα Ελύτη ο Ρωμανός αναδεικνύεται ως ‘’ο πλησιέστερος και προς τους αρχαίους και προς τους σύγχρονους ποιητές μας. Ένας κρίκος ανοξείδωτος ανάμεσα σε δύο μεγάλες περιόδους ενός και του ίδιου πολιτισμού’’.

ΠΡΟΕΟΡΤΙΟΣ ΚΑΝΟΝΑΣ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ 

Στον Όρθρο της 21ης Δεκεμβρίου ο προεόρτιος Κανόνας ‘’κατά αλφάβητον’’ [εδω] είναι ποίημα του μεγάλου υμνογράφου Ιωσήφ (840-883) που καταγόταν από την Κάτω Ιταλία. Ο Κανόνας είναι πλήρης (9 Ωδές, στην πραγματικότητα 8). Κάθε Ωδή περιλαμβάνει τρία τροπάρια, άρα 24 τροπάρια, όσα και τα γράμματα της αλφαβήτου. Η σύνθεση διακρίνεται για τον χρωματικό πλούτο, τον προσωπικό αλλά και δοξαστικό τόνο. Χαρακτηριστικές είναι οι πανηγυρικές προτροπές των δύο προτελευταίων τροπαρίων: ‘’Χορεύσωμεν άπαντες πιστοί, σκιρτήσωμεν, και συμφώνως αλαλάξωμεν’’ και ‘’Ψαλτήριον άγιε Δαυίδ ανάλαβε, και κιθάραν και μελώδησον’’ (Προεόρτιος Κανών, Ωδή θ’, Όρθρος 21ης Δεκ.). 

Στον Όρθρο της 23ης Δεκεμβρίου υπάρχει ένας ακόμη προεόρτιος Κανόνας ‘’κατά αλφάβητον’’, ποίημα και αυτός του Ιωσήφ, με την ίδια ακριβώς μορφή όπως ο αντίστοιχος της 21ης Δεκεμβρίου. Ενώ αυτοί οι δύο κανόνες είναι τονισμένοι σε διαφορετικούς ήχους - της 21ης Δεκ. σε ήχο δ’ και της 23ης σε ήχο β’ - μερικά τροπάρια έχουν το ίδιο περιεχόμενο και ο Ιωσήφ χρησιμοποιεί τις ίδιες λέξεις με άλλη διάταξη. Παράδειγμα και πάλι τα δύο προτελευταία τροπάρια, όπου η ομοιότητα είναι ολοφάνερη με τα παραπάνω. ‘’Χορεύσωμεν πιστοί, και σκιρτήσωμεν τω πνεύματι’’ και ‘’Ψαλτήριον τερπνόν, ανάλαβε Προφήτα Δαυίδ και λέγε’’ (Προεόρτιος Κανών, Ωδή η’, Όρθρος 23ης Δεκ.). 

Την παραμονή των Χριστουγέννων, 24 Δεκεμβρίου, συναντούμε στις ακολουθίες της ημέρας δύο προεόρτιους Κανόνες ‘’κατά αλφάβητον’’, έναν στην ακολουθία του Αποδείπνου και έναν στην ακολουθία του Όρθρου. Ο Κανόνας του Αποδείπνου είναι μελοποιημένος κατά το πρότυπο του περίφημου Κανόνα του Μ. Σαββάτου ‘’Κύματι θαλάσσης’’ (ήχος πλ. β’). 

Το νόημα των τροπαρίων αυτών αναδεικνύει τη Γέννηση του Θεανθρώπου ως το Πάσχα του χειμώνα. 

Ο αείμνηστος καθηγητής Ιωάννης Φουντούλης παρατηρεί τα εξής καίρια για τη δομή των προεορτίων ακολουθιών των Χριστουγέννων: “Τις ημέρες αυτές ψάλλονται κατά τα απόδειπνα και τα προεόρτια τριώδια και οι κανόνες, ποιήματα Συμεών του Μεταφραστού, που εξαρτώνται και κατά την ακροστιχίδα και κατά το περιεχόμενο από τα αντίστοιχα τριώδια της Μεγάλης Εβδομάδος. Η προ των Χριστουγέννων εβδομάς παίρνει έτσι τον χαρακτήρα και πλέκεται κατά την μίμησιν, της προ του Πάσχα Μεγάλης Εβδομάδος. Η μίμησις κορυφούται την παραμονή των Χριστουγέννων με την ακολουθία των μεγάλων ωρών και του εσπερινού, που έχουν ποιηθή κατά το πρότυπο των μεγάλων ωρών της Μεγάλης Παρασκευής και του μεγάλου εσπερινού του Πάσχα”. 

Ο Κανόνας του Όρθρου της 24ης Δεκεμβρίου σε ήχο β’ είναι πάλι ποίημα του υμνογράφου Ιωσήφ του Ιταλιώτου. Περιλαμβάνει 26 τροπάρια, δηλ. δύο παραπάνω από τα γράμματα της αλφαβήτου. Μετά το γράμμα Ω, ακολουθούν δύο τροπάρια με αρχικά γράμματα Ι (‘’Ιδού εις τα ίδια’’) και Ω (‘’Ω, τέκνον γλυκύτατον’’), που υποδηλώνουν το όνομα του υμνογράφου Ιωσήφ. Ο κανόνας διαποτίζεται από το στοιχείο της μεσσιανικής προσδοκίας: ‘’Γεννηθήναι έρχεται Χριστός’’ (Ωδή α’), ‘’Εγγίζει ήκει νυν ο Κύριος, προσδοκία Εθνών, και σωτηρία κόσμου’’ (Ωδή δ’), ‘’Ξενοτρόπως Χριστός εις τα ίδια έρχεται’’ (Ωδή στ’, Έτερος), ‘’Ιδού εις τα ίδια, εν αλλοτρίω έρχεται ο Πανάγιος λόγος’’ (Ωδή θ’, Έτερος). 

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ – ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ 

Τα αλφαβητάρια τα συναντούμε και στην μεταβυζαντινή ποίηση. Ο Μιχαήλ Περάνθης παρατηρεί: ‘’Κατά κανόνα αποτελούν ένα στιχουργικό παίγνιο για την ενασχόληση ερασιτεχνών. Καλλιεργήθηκαν ωστόσο ευρύτατα και πριν απ’ την Άλωση και μετά τον ιε’ αιώνα. Αφθονούν επίσης στην εκκλησιαστική ποίηση και γνώρισαν γενικά τέτοια διάδοση, ώστε επηρέασαν ακόμη και το δημοτικό μας τραγούδι’’. 

Η συγκεκριμένη παρατήρηση επιβεβαιώνεται από πολλά παραδείγματα. Ενδεικτικά σημειώνουμε τα ποντιακά κάλαντα των Χριστουγέννων. Το Αλφαβητάρι Κοτυώρων Πόντου είναι τα γνωστά πλέον - και ως ‘’Βυζαντινά’’ - κάλαντα ‘’Άναρχος Θεός’’. Το γλωσσικό και το μουσικό ιδίωμά τους παραπέμπουν στην ιερή υμνογραφία της Εκκλησίας. Αρκετά αλφαβητικά κάλαντα έχουν διασωθεί σε διάφορα χειρόγραφα από το 1518 ως το 1792. 

Το ‘’Άναρχος Θεός’’ σε μια ολοκληρωμένη καταγραφή της μελωδίας ανακαλύφθηκε από τον Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή στον Ζακυνθινό κώδικα της συλλογής Γριτσάνη αρ. 8 τού 1698 και δημοσιεύτηκε από τον ίδιο στο περίφημο έργο του “Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής 1453-1820” (σ. 150-51). Εκεί ο Χατζηγιακουμής προβαίνει και σε πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σχετικά με το συγκεκριμένο μέλος, αλλά και γενικότερα με την αλφαβητική παράδοση, που από την εκκλησιαστική ποίηση, πέρασε και επηρέασε ακόμη το δημοτικό τραγούδι. 

Ο γνωστός μουσικολόγος Μάρκος Δραγούμης γι’ αυτήν ακριβώς την εκδοχή των καλάντων “Άναρχος Θεός”, έγραψε ένα άρθρο με τίτλο “Μια άγνωστη μελωδία για το Άναρχος Θεός σε Αγιορειτικό Ειρμολόγιο του 1698”, [εδώ] όπου περιλαμβάνεται και η μεταγραφή της στο πεντάγραμμο. 

‘’Αι Αγγελικαί, προπορεύεσθε Δυνάμεις, οι εν Βηθλεέμ ετοιμάσατε την Φάτνην, ο Λόγος γαρ γεννάται, η σοφία προέρχεται, δέχου ασπασμόν η Εκκλησία, εις την χαράν της Θεοτόκου, λαοί είπωμεν. Ευλογημένος ο ελθών, Θεός ημών δόξα σοι’’.

‘’Άναρχος Θεός καταβέβηκεν και εν τη Παρθένω κατώκησεν//ερουρέμ, ερουρέμ, ερουρέμ, ερουρέμ. Χαίρε Άχραντε’’.

π. Κωνσταντίνος Ι. Κώστας

Αδύναμος ο νους μας μικρή η καρδιά για Σένα Αχώρητε παράδοξα Μετρούμενε Δόξα Σοι

Εφραίμ ο Σύρος  

VII Ύμνοι στη Γέννηση του Χριστού

Μετάφραση από τα Αραμαϊκά: Στάθης Κομνηνός

 (V)

Ανακαινίζεις την ανθρωπότητα Νεογέννητε, δόξα Σοι

Καρπέ Εσύ, Ευλογητέ

κόβεσαι να κορέσεις την πείνα μας

Παραβιαστή του Σαββάτου που το σώζεις, αινώ Σε

Δόξα Σοι Σιωπηλέ που έστειλες τη φωνή Σου

Υπέρτατε που φανερώθηκες με τον Αστέρα Σου, δόξα Σοι

Κρυμμένε Δόξα Σοι που φανερώθηκες βρέφος

Εσύ Ζωντανέ που αναλαμβάνεις θνητότητα

            Νήπιε Νήπιε

Ευλογητέ σταυρωτή της λευτεριάς ως το θελήσεις

Ευλογητέ που το ξύλο σε υπέμεινε ως το επέτρεψες

Κλεισμένε στο μνήμα Αυτονεκρούμενε Ευλογητέ

                                    Αυτοσμικρούμενε

που το σώμα μας, Μακάριε, έπλασες σκήνωμα του κρυφτού Σου

που με τη γλώσσα μας ξεσκέπασες τα μυστικά Σου

Δόξα Σοι Δέσμιε της απελευθέρωσής μας

Γεννήτορα του Φωτός Σου στο σκότος

Αλυσοδεμένε που διασπάς τις αλυσίδες της αιχμαλωσίας μας

            Αδύναμος ο νους μας

            μικρή η καρδιά

            για Σένα Αχώρητε

            παράδοξα Μετρούμενε

Δόξα Σοι

Παντογνώστη που μαθητεύεις σ’ όσα ήδη γνωρίζεις

που αποκαλύπτεις θησαυρούς ρωτώντας

Σιωπηλέ Λοιδορούμενε δόξα Σοι

που τη ζωή αποκαθιστάς και με τα δυό,

πανίσχυρη η σιωπή Σου κι ελεγκτική, δόξα Σοι

            Ευλογητέ που βαδίζεις στο δρόμο

            και Είσαι ο Δρόμος για το δρόμο

Αμπέλι που γίνεσαι κούπα σωστική

Θεραπευτικό Κλήμα ζωής

Γεωργέ που σπέρνεσαι

που θανατώνεις το θάνατο με τον θάνατο

            δέξου αντίδωρο τραγούδι ευχαριστίας

            φορτωμένο τις αδυναμίες μας

Θάλασσα Εσύ δόξας

Ω Ανενδεή

μια σταγονίτσα δέξου ευχαριστίας

αφού με τα δώρα σου καθύγρανες τη γλώσσα μου για Αίνο.

 

Αντίστροφα γενέθλια ή: μια πασχαλινή εικόνα των Χριστουγέννων!

Αντίστροφα γενέθλια ή: μια πασχαλινή εικόνα των Χριστουγέννων! 

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

Εκκλησιαστική εικόνα, δηλαδή εικόνα που αφορά την χριστιανική λατρεία, είναι η απεικόνιση κάποιας μορφής (του Χριστού, της Παναγίας ή αγίων) με οιονδήποτε τρόπο, αρκεί η εν λόγω μορφή να είναι αναγνωρίσιμη - κι έτσι να δηλώνεται η ταυτότητα του συγκεκριμένου προσώπου. Αυτό σημαίνει ότι οι εικόνες μπορούν να φτιαχτούν με οιαδήποτε τεχνοτροπία, παραδοσιακή ή μοντέρνα*. Εδώ ωστόσο θα σταθώ στις εικόνες του βυζαντινού τρόπου, οι οποίες κατεξοχήν βρίσκονται σήμερα στις εκκλησίες. 

Ο βυζαντινός τρόπος αποτελεί πλούσια εικαστική γλώσσα. Γλώσσα φτιαγμένη όχι με ήχους ή με γράμματα, αλλά με σχήματα και χρώματα. Εδώ λοιπόν θα στήσω αυτί (για την ακρίβεια: θα στήσω μάτι) σε κάτι που έχει να μας πει η βυζαντινή εικόνα της Γέννησης του Χριστού. Είναι σπουδαία προίκα το ότι ο άνθρωπος δύναται να στήνει αυτί (ή: να στήνει μάτι). Αν παραπετάξει αυτή του την προίκα, τότε χάνονται νοήματα, όπως για παράδειγμα χάνεται ένα τραγούδι όταν συναντά ντουβάρι αντί για αυτιά, όπως χάνεται η ευκαιρία για προβληματισμό όταν προσκρούσει σε αντιθρησκευτικό φανατισμό, όπως χάνεται η δυνατότητα για φως όταν η θρησκοληψία χρησιμοποιεί τις εικόνες σαν μαγικά αντικείμενα…  

Αν λοιπόν παρατηρήσουμε την βυζαντινή εικόνα των Χριστουγέννων, θα εντοπίσουμε κάποια στοιχεία που θυμίζουν… πλαστογραφίες! Σύμφωνα με τα ευαγγέλια η γέννηση του Χριστού έγινε σε στάβλο και η Παναγία απίθωσε το νεογέννητο σε παχνί ζώων. Στην εικόνα όμως βλέπουμε σπηλιά, κι αντί για παχνί βλέπουμε μια κτιστή κατασκευή σαν τάφο, με τις φασκιές να θυμίζουν σάβανα! Μπορεί λοιπόν να παραπονεθεί κανείς ότι η εικόνα αυτή δεν αποτυπώνει με ακρίβεια ό,τι έγινε, δηλαδή ότι δεν λειτουργεί σαν φωτογραφία. 

Γιατί άραγε αυτές τις αλλαγές; Ο βυζαντινός τρόπος βέβαια διαμορφώθηκε σε μακρά πορεία διαλόγου με την γύρω του κοινωνική συνάφεια, αλλά εδώ θα κάνω μόνο μερικές επισημάνσεις που αφορούν το νόημα της γιορτής. 

Στόχος της εν λόγω εικόνας είναι ακριβώς να μην λειτουργήσει σαν φωτογραφία. Ας σκεφτούμε: Τι κάνει μια φωτογραφία που φιλοδοξεί να αποτυπώσει με ακρίβεια μια χρονική στιγμή; Αιχμαλωτίζει την στιγμή, και από κει και πέρα ο άνθρωπος που στέκει μπροστά στην φωτογραφία εισπράττει το μήνυμα ότι ο ίδιος αδιάκοπα απομακρύνεται από το αποτυπωμένο γεγονός όσο περνά ο χρόνος. Ακόμα κι αν ο άνθρωπος αναπολεί το φωτογραφημένο, καθαυτό το γεγονός είναι κάτι τελειωμένο - περίκλειστο στο παρελθόν. 

Αντίθετα προς αυτή την λογική της φωτογραφίας, η εν λόγω εικόνα σκαρφίζεται τρόπους ώστε να μιλήσει για κάτι ριζικά διαφορετικό: όχι απλώς για την αναπόληση, αλλά για την «προέκταση» του γεγονότος στο μέλλον! Βγάζει μάτι το ότι η βυζαντινή εικόνα είναι ηθελημένα τσακωμένη με την κλασική έννοια της προοπτικής, του βάθους. Βάθος έχει κάθε φωτογραφία, δηλαδή όσοι βρίσκονται μπροστά αποτυπώνονται (όπως είναι φυσικό) μεγάλοι σε μέγεθος, κι όσοι είναι παραπίσω αποτυπώνονται μικρότεροι. Στην βυζαντινή εικόνα όμως αίρεται το βάθος, δηλαδή η πιστότητα στο παρελθόν. Βλέπουμε, για παράδειγμα, ότι η Παναγία, βρίσκεται παραμέσα, αλλά εικονίζεται μεγαλύτερη από αυτούς που βρίσκονται σε πρώτο πλάνο. Η εικόνα δημιουργεί άλλο βάθος, αντίστροφα: Όχι από την επιφάνεια της εικόνας προς τα μέσα της, αλλά από την επιφάνεια της εικόνας προς τα έξω της: προς τον άνθρωπο ο οποίος σήμερα στέκει μπροστά της. Η εικόνα δηλαδή γίνεται τρισδιάστατη σε σχέση με το εκάστοτε σήμερα. 

Τα Χριστούγεννα δεν είναι ακριβώς γιορτή γενεθλίων. Παρ’ όλη την τρυφερότητα με την οποία γιορτάζουμε τα γενέθλια μικρών και μεγάλων, αν τολμήσουμε να στοχαστούμε δίχως πλασέμπο, θα αναγνωρίσουμε ότι τα γενέθλια στην πραγματικότητα σημαίνουν την αδιάκοπη φθορά μας: την ασταμάτητη απομάκρυνση από την γέννησή μας και το ξέφρενο πλησίασμα στο τελείωμά μας. Αυτή είναι η αλήθεια, με όσα ωραία λόγια κι αν την κουκουλώνουμε. Είναι μια πικρή νομοτέλεια. Και η μόνη πιθανότητα να ρηγματωθεί αυτή η νομοτέλεια, θα προκύψει μόνο αν εισβάλει μία έκπληξη, αν μια επανάσταση φέρει ανατροπή. Ώστε η κίνηση της ζωής να γίνει όχι από την ζωή προς τον θάνατο, αλλά από τον θάνατο προς την ζωή! Ιδού ο εορτασμός των Χριστουγέννων ως εορτασμός αντίστροφων γενεθλίων! 

Για την χριστιανική συνείδηση ο Θεός δεν έκανε απλώς μια περατζάδα από την ανθρώπινη ζωή. Αντιθέτως, έγινε κυριολεκτικά άνθρωπος. Έκανε ζωή του την πραγματικότητα του ανθρώπου: την πείνα, την δίψα, την τραγικότητα, την ελπίδα. Η Βηθλεέμ λοιπόν δεν είναι ένα κλείσιμο, αλλά ένα ξεκίνημα. Αυτό που ξεκίνησε εκεί, ολοκληρώνεται στην Σταύρωση. Αυτό μας ψιθυρίζει ο τάφος που βλέπουμε στην βυζαντινή εικόνα της Γέννησης. Εξηγούμαι: 

Στον Γολγοθά ολοκληρώθηκε η πρόσληψη και των τελευταίων στοιχείων της ανθρώπινης συνθήκης: του άδικου, της οδύνης, της προδοσίας, της εγκατάλειψης, του θανάτου. Δεν θα ήταν αληθινή η ενανθρώπησή του (αυτό που έγινε στη Βηθλεέμ) αν ο ίδιος δεν βίωνε και αυτές τις πραγματικότητες της ανθρώπινης ζωής - για να τις οδηγήσει στην απελευθέρωση που σημαίνεται με την Ανάσταση. Και η Ανάσταση αφορά όλη τη ζωή, το σύμπαν. Ζωγραφίζοντας τα ζώα σαν μπροστά σε παχνί, η εικόνα κρατά τον στάβλο με όλα τα συμφραζόμενά του: ο Θεός καταφτάνει στην ανθρώπινη εσχατιά, στο περιθώριο˙ δεν γεννιέται ούτε σε παλάτι, ούτε σε σπίτι, ούτε καν σε πανδοχείο. Ταυτόχρονα όμως η εικόνα αυτό το τοποθετεί μέσα στα σπλάχνα της γης: σε σπηλιά. Η Γέννηση είναι «καταδρομική» εισβολή στο σκοτάδι, δηλαδή στην δεσποτεία της φθοράς, του άδικου, του παραλογισμού, ακριβώς για να την ρηγματώσει. Πλησιάζουν Χριστούγεννα, μυρίζει Ανάσταση! 

Ναι, χάριν της Ανάστασης έγινε η Χριστού Γέννα! Ώστε να γκρεμιστεί το αδιέξοδο πάνω στο οποίο ο θάνατος συνθλίβει το κάθε τι, και ώστε πάνω από τα χαλάσματα του αδιέξοδου να ανοίξει προοπτική με ορίζοντες απεριόριστους! Ενώ όλοι πεθαίνουμε αναπόφευκτα, επειδή γεννηθήκαμε, ο Χριστός γεννήθηκε ηθελημένα για να πεθάνει, και να πεθάνει τον θάνατο. Πράξη δηλαδή υπαγορευμένη από την ελευθερία και μόνο: από την παθιασμένη αγάπη και την απόλυτη αλληλεγγύη. Ώστε η αγάπη να υπερισχύσει του θανάτου, κι όχι ο θάνατος να τερματίζει την αγάπη. 

Προφανώς ακούγεται θεοπάλαβο. Μα, η πληρέστερη ανταλλαγή ευχών για τον εορτασμό των αντίστροφων γενεθλίων είναι, νομίζω, δυο φράσεις: 

Χριστός γεννάται, καλή Ανάσταση! 

* Για όσους τυχόν ανησυχήσουν με αυτή την ευρύτητα, τους προτείνω να δουν τι έχει ορίσει η 7η Οικουμενική Σύνοδος (787), καθώς και ο άγιος Θεόδωρος Στουδίτης (759-826).

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

Αν. Καθηγητής της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθήνας

Διευθυντής του περιοδικού «Σύναξη»

Ανάρτηση από: https://geromorias.blogspot.com/