Πέρασαν εκατό τριάντα περίπου χρόνια από τότε που ο Josef Strzygowski ασχολήθηκε, σε δύο θεμελιώδεις εργασίες του, με παραστάσεις των δώδεκα μηνών του έτους στη Βυζαντινή Τέχνη. Είναι ο πρώτος που δημοσίευσε τις προσωποποιήσεις των δώδεκα μηνών του έτους του Κώδικα Βατοπεδίου 1199.
Το χειρόγραφο προέρχεται από την Τραπεζούντα και γράφτηκε το 1346. Πρόκειται για ένα Τυπικό εκκλησιαστικής ακολουθίας που ρυθμίζει την λειτουργία για ολόκληρο το εκκλησιαστικό έτος, από το μήνα Σεπτέμβριο μέχρι το μήνα Αύγουστο. Σύμφωνα με τον κολοφώνα του κώδικα: «Του δούλου δέησις του Θ[εο]υ Προκοπίου. Το παρόν βιβλίον γέγονεν εκ πάσης συνδρομής και εξόδου του κυ[ρίου] προκοπίου του Χαντζάμη· και αφιερώθη εις την ευαγή μοvήν του αγ[ίου] μεγαλομάρτυρος Ευγενίου του θαυματουργ[ου]· ψυχικής ένεκεν σ[ωτη]ρίας αυτού, ένθεν και οφείλει έχειν παρά των εν αυτή ενασκουμένων μοναχών, διηνεκές τό μνημόσυνον· εγράφη δε δια του αργυρού Ιω[άννου]· τελειωθέν κατά μήνα Φεβρ[ουάριον] της ιδ΄ ίνδ. του, ςωνδ' έτους(= 1346).»
Εκτός από την ολοσέλιδη εικόνα του συγγραφέα, Ιωάννη Αργυρού, στην αρχή του χειρογράφου και μία ολοσέλιδη εικόνα του κτήτορα, Προκοπίου Χαντζάμη, στο τέλος του κειμένου, εμπεριέχει και δώδεκα μικρογραφίες μέσα στο κείμενο, μία για κάθε μήνα, που προηγείται των λειτουργικών διατάξεων του σχείτικού μήνα. Παριστάνουν τους Μήνες και το Ζωδιακό Κύκλο. Πρόκειται για χειρόγραφο μοναδικό, που προφανώς δεν έχει ούτε προηγούμενο ούτε και μιμητές. Η έκδοση του μοναδικού αυτού βιβλίου οφείλεται σε μία σειρά από ιστορικά γεγονότα.
Η ιδιαιτερότητα του χειρογράφου από άποψη μορφής έγκειται στο εξής: Η σχέση του κειμένου με τις σχετικές μικρογραφίες δεν είναι εμφανής με την πρώτη ματιά. Μιά αχνή χαλαρότατη σύνδεση διακρίνεται μόλις και μετά βίας. Μεταφέροντας τα λόγια του Καθηγητή Belting θα μπορούσαμε και εδώ να μιλήσουμε για "ad hoc διακόσμηση" κειμένου, που στηρίχθηκε σε ατομικές - προσωπικές επιθυμίες του κτήτορα. Είναι όμως πράγματι έτσι; Δεν υπήρξε κατά την επιλογή των μικρογραφιών που διακοσμούν το κείμενο άλλο κριτήριο, πέρα από την επιθυμία του εντολέα να δωρίσει χειρόγραφο κατά το δυνατό πλούσια διακοσμημένο; Η εργασία ερευνά τους λόγους που συνέβαλαν ώστε ένα θρησκευτικό, προορισμένο για λειτουργικές ανάγκες κείμενο, να διακοσμηθεί με παραστάσεις από την κοσμική ζωή, σχετικές με τις χαρακτηριστικές εργασίες κάθε μήνα και ακόμη με τις ειδωλολατρικές παραστάσεις του ζωδιακού κύκλου.
Σημαντικό ρόλο φαίνεται να έπαιξε το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης μπορούσε να χρησιμοποιήσει προγενέστερα πρότυπα, τα οποία προφανώς του ήταν άμεσα προσιτά, στο εργαστήρι του στην Τραπεζούντα. Είναι γνωστό ότι η Μονή του Αγίου Ευγενίου, για την οποία προοριζόταν το χειρόγραφο, διέθετε δικό της Σκριπτόριο. Επίσης γνωρίζουμε ότι τον 14ο αιώνα γινόταν στην Τραπεζούντα συστηματικές έρευνες, σχετικές με την Αστρονομία. Πιθανά λοιπόν πρότυπα για τις μικρογραφίες υπήρξαν οι αρχαίες πραγματείες για την Αστρονομία καθώς και μία σειρά μεσοβυζαντινών θρησκευτικών χειρογράφων, που κατείχε η Μονή σε δικά της αντίτυπα, ή τουλάχιστον ήταν γνωστά στον καλλιτέχνη.
Αριστερά εικονίζεται νέος με κοντό ζωστό χιτώνα και κάλυμμα στο κεφάλι. Είναι στραμμένος αριστερά και τρυγά από αμπέλι σταφύλια, τα οποία τοποθετεί σε σάκο κάτω, μπροστά του. Δεξιά παριστάνεται σε γκριζογραφία το σύμβολο του ζωδίου του Ζυγού, που αντιστοιχεί στον μήνα Σεπτέμβριο. Βάθος χρυσό .
Παρόμοια μορφή με αυτήν της προηγούμενης παράστασης, χωρίς το κάλυμμα στο κεφάλι, εικονίζεται αριστερά, με αντίθετη κατεύθυνση του σώματος. Πρόκειται για κυνηγό, ο οποίος κρατεί με το αριστερό χέρι ράβδο, απ' όπου κρέμεται λαγός. Δύο σκύλοι, κάτω, συνοδεύουν τον κυνηγό. Στο κέντρο παριστάνεται ψηλό δένδρο και στην άκρη αριστερά χαμηλό δενδρύλλιο. Δεξιά εικονίζεται σε γκριζογραφία το ζώδιο του Σκορπιού, με αντιστοιχία στον μήνα Οκτώβριο. Βάθος χρυσό.
Το μεγαλύτερο μέρος της παράστασης καλύπτει ο γεωργός - μορφή όμοια με τις προηγούμενες, με κάλυμμα στο κεφάλι - που οργώνει με το αλέτρι και τα δύο ζεμένα σ' αυτό βόδια. Στο βάθος διακρίνεται δένδρο. Κάτω δεξιά, σε γκριζογραφία, παριστάνεται το σύμβολο του Τοξότη με τη μορφή Κενταύρου, του οποίου τα δύο μπροστινά πόδια βγαίνουν έξω από το πλαίσιο τής μικρογραφίας. Βάθος χρυσό.
Σε φυσικό τοπίο με δένδρα και φυτά εικονίζεται η γνωστή ανδρική μορφή, στραμμένη δεξιά, με το σώμα σκυμμένο εμπρός. Κρατεί στο δεξιό χέρι κλαδευτήρι και κλαδεύει δένδρο στο κέντρο της παράστασης. Στην άκρη δεξιά παριστάνεται με όμοια απόδοση με τα προηγούμενα το σύμβολο του Αιγόκερω, που αντιστοιχεί στον μήνα Δεκέμβριο. Βάθος χρυσό.
Στην παράσταση αριστερά εικονίζονται δύο ώριμες ανδρικές μορφές με κοντούς ζωστούς χιτώνες. Ο εικονιζόμενος αριστερά φορεί καπέλο με γείσο και κρατεί δυσδιάκριτο αντικείμενο στο αριστερό του χέρι, ενώ ο εικονιζόμενος δεξιά, με σκυφωτό κάλυμμα στο κεφάλι, κρατεί αγγείο, το οποίο αδειάζει σε μεγάλους πίθους. Στην άκρη δεξιά παριστάνεται το σύμβολο του Υδροχόου: μορφή σε γκριζογραφία αδειάζει από αμφορέα νερό σε κυκλικό πηγάδι με πολυγωνική βάση. Στο βάθος διακρίνεται φυσικό τοπίο. Βάθος χρυσό.
Το μεγαλύτερο μέρος της παράστασης καλύπτει σκηνή δείπνου με ορθογώνια τράπεζα τοποθετημένη διαγώνια και επάνω σ’ αυτήν εδέσματα. Σε πρώτο επίπεδο δεξιά, εικονίζεται γεροντική ανδρική μορφή με λευκά μαλλιά και διχαλωτό γένι. Φορεί σκυφωτό γούνινο κάλυμμα στο κεφάλι και έχει στους ώμους του χοντρή κάπα. Κάθεται σε χαμηλό κάθισμα με ημικυκλικό ερεισίνωτο και ζεσταίνει τα γυμνά διπλωμένα πόδια του μπροστά από ζωηρή φωτιά. Πίσω από την τράπεζα, στο κέντρο, άλλη ανδρική μορφή σε ώριμη ηλικία φέρει αγγείο (οινοχόη) στην τράπεζα. Στην αριστερή άκρη αποδίδεται το σύμβολο των Ιχθύων και στο βάθος δύο δένδρα. Βάθος χρυσό.
Στην παράσταση δεσπόζει η μορφή ιππέα - πολεμιστή με το άλογό του σε φυσικό τοπίο. Ο ιππέας έχει κατεύθυνση προς τα δεξιά. Φορεί πολεμική στολή και κρατεί στο αριστερό χέρι ασπίδα και στο δεξιό δόρυ (ίσως πρόκειται για τον θεό Άρη που συνδέεται με το ζώδιο του Κριού). Δεξιά εικονίζεται το σύμβολο του Κριού σε γκριζογραφία. Βάθος χρυσό.
Προς το κέντρο της παράστασης εικονίζεται νεαρή ανδρική μορφή κατά μέτωπο με κοντό ζωστό χιτώνα και χλαμύδα που πορπώνεται στον δεξιό ώμο. Η μορφή κρατεί στο υψωμένο δεξί χέρι στεφάνι και στο αριστερό μικρό ζώο. Δεξιά, με τα πόδια και την ούρα έξω από τη μικρογραφία, παριστάνεται το σύμβολο του ζωδίου, ο Ταύρος. Βάθος χρυσό.
Ανάμεσα σε φυσικό τοπίο με δένδρα και άνθη προβάλλεται νεαρή ανδρική μορφή κατά μέτωπο. Φορεί κοντό ζωστό χιτώνα, άνθινο στεφάνι στο κεφάλι και κρατεί στα χέρια ύφασμα με ποικίλα λουλούδια, χαρακτηριστικό του μήνα Μαΐου. Δεξιά παριστάνεται σε γκριζογραφία το ζώδιο αυτού του μήνα, οι Δίδυμοι. Βάθος χρυσό.
Στο κέντρο της μικρογραφίας εικονίζεται ανδρική νεαρή μορφή κατά μέτωπο με κοντό, ζωστό χειριδωτό χιτώνα και σκυφωτό κάλυμμα στο κεφάλι. Κρατεί στο δεξί χέρι ανθοδέσμη και στο αριστερό καλάθι με άνθη. Δεξιά παριστάνεται ο Καρκίνος, το σύμβολο του ζωδίου του μήνα Ιουνίου. Βάθος χρυσό.
Αριστερά εικονίζεται νέος, με έντονη κίνηση δεξιά, μέσα σε χωράφι με σιτάρι. Κρατεί στο δεξί του χέρι δρεπάνι και θερίζει δέσμη σιταριού. Δεξιά παριστάνεται ο Λέων, το σύμβολο του ζωδίου του μήνα Ιουλίου. Βάθος χρυσό.
Αριστερά εικονίζεται ανδρική γεροντική μορφή με ετερομάσχαλο χιτώνα, ξαπλωμένη σε στρωμνή με προσκεφάλαιο. Με το αριστερό χέρι κρατεί το κάλυμμα, ενώ με το δεξί στηρίζει το κεφάλι, που είναι στραμμένο σε νέον άνδρα κοντά του με μακρύ ζωστό χιτώνα. Ο νέος κρατεί στο αριστερό χέρι δυσδιάκριτο αντικείμενο και στο δεξιό υδρία. Δεξιά παριστάνεται ή ζωδιακή μορφή της Παρθένου, που αντιστοιχεί στον μήνα Αύγουστο. Βάθος χρυσό.
Παραπομπές
Η φωτογραφία του Αγίου Ευγενίου στην εισαγωγή είναι από το βιβλίο του Μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθου, 1933, Η εκκλησία Τραπεζούντος, Αθήνα: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών.
Το κείμενο της εισαγωγής είναι από την περίληψη της εισήγησης της Στέφαν-Καΐση Χριστίνα, 1989, «Ένα Τραπεζούντιο χειρόγραφο του 1346», στο Ένατο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα: Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, σ. 76-77 και από το βιβλίο του Ioannis Spatharakis, 1976, The portrait in Byzantine illuminated manuscripts, Leiden: E.J. Brill, σ. 206-207.
Στις καρτέλες των μηνών, οι εικόνες και τα κείμενα που τις συνοδεύουν προέρχονται από το Συλλογικό, 1990, Οι θησαυροί του Αγίου Όρους - Εικονογραφημένα Χειρόγραφα, τ. 4, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σ. 166-167, 322-324
Τα σκίτσα των εικόνων κάθε καρτέλας προέρχονται από το Strzygowski, Josef, 1890, «Eine trapezuntische Bilderhandschrift vom Jahre 1346», Repertorium für Kunstwissenschaft, τ. 13, σ. 241-263.
Κατά τη διάρκεια εργασιών στον αύλειο χώρο της Μονής της Παναγίας Καλυβιανής, δίπλα στον παλιό ναό, βρέθηκε ένας τάφος με διάφορα λείψανα. Όταν τον άνοιξαν, μια ευωδία ξεχύθηκε σε όλη την περιοχή. Ο Όσιος αποκαλύφθηκε σε πολλούς πιστούς, αναφέροντας ότι κατάγονταν από το χωριό Δαφνές και ότι είχε αφιερωθεί στην Παναγία της Καλυβιανής.
Είχε ζήσει ζωή ασκητική και έλαβε από την Παναγία το χάρισμα να κάνει θαύματα. Μεταξύ των θαυμάτων που έκανε, ήταν να θεραπεύσει από μια ύπουλη αρρώστια τη γυναίκα του Τούρκου αγά από τα Καλύβια, με αποτέλεσμα να βαπτιστεί όλη η οικογένεια χριστιανοί.
Δεν έχει κουδούνι η αρετή να την γνωρίζεις με το κουδούνισμα. Το κουδούνι της αρετής είναι η ανοχή, η μακροθυμία, η υπομονή. Αυτά είναι τα στολίδια του μοναχού και παντός χριστιανού.
.jpg)
