Οι Ακολουθίες των Ωρών
Ιωάννου Φουντούλη.
Πολλοί από τους ακροατές μου θα έχουν παρακολουθήσει την ακολουθία των μεγάλων ωρών το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής. Ολιγώτεροι ίσως τις ακολουθίες των μεγάλων ωρών της παραμονής των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων. Ακόμη δε ίσως ολιγώτεροι τις συνήθεις ακολουθίες των μικρών ωρών, που ψάλλονται καθημερινώς στα μοναστήρια και την μεγάλη μόνο Τεσσαρακοστή και στους ενοριακούς ναούς. Με τις ακολουθίες αυτές θα ασχοληθούμε σήμερα. Θα τις βρούμε μέσα σ΄ένα λειτουργικό βιβλίο, που πήρε το όνομά του από αυτές, στο Ωρολόγιον. Εκεί εκτός από τις άλλες ακολουθίες της νυχθημέρου προσευχής, για τις οποίες μιλήσαμε σε προηγούμενες εκπομπές (τον εσπερινό, το απόδειπνο, το μεσονυκτικό και τον όρθρο), θα συναντήσωμε μία σειρά ακολουθιών, που τιτλοφορούνται: ώρα πρώτη, ώρα Τρίτη, ώρα έκτη και ώρα ενάτη. Πρόκειται για ακολουθίες που έχουν προορισμό να ψάλλωνται κατά τις ανωτέρω ώρες της ημέρας. Για να καταλάβωμε την αντιστοιχία των με τον σημερινό, τον νεώτερο τρόπο της αριθμήσεως των ωρών του ημερονυκτίου πρέπει να γνωρίζωμε, ότι αυτές συνετάχθησαν σε εποχή που ίσχυε ακόμη ο παλαιός τρόπος αριθμήσεως των ωρών της ημέρας και της νυκτός. Πρώτη δηλαδή ώρα είναι η από της ανατολής του ηλίου πρώτη ώρα, δευτέρα η δευτέρα και ούτω καθ΄εξής. Πρώτη πάλι ώρα της νυκτός είναι η από την δύσι του ηλίου πρώτη ώρα, δευτέρα η δευτέρα κ.ο.κ. Έτσι έκτη ώρα της ημέρας είναι η μεσημβρία και έκτη της νυκτός το μεσονύκτιο. Δωδεκάτη ώρα της ημέρας η δύσις του ηλίου και δωδεκάτη της νυκτός η ανατολή του. Στις περιπτώσεις δηλαδή της ισημερίας η πρώτη ώρα της ημέρας συμπίπτει περίπου με την 7η πρωϊνή, η τρίτη με τις 9 π.μ., η έκτη με την 12η μεσημβρινή και η ενάτη με τις 3 το απόγευμα. Ακριβώς αυτόν τον τρόπο αριθμήσεως των ωρών τον βρίσκομε και στα Ευαγγέλια. Εξακολουθεί δε και μέχρι σήμερα να τηρήται στο Άγιον Όρος «βυζαντινή ώρα».
Στην Καινή Διαθήκη βρίσκομε και τις πρώτες ενδείξεις ότι οι πρώτοι χριστιανοί, οι απόστολοι, προσηύχοντο, όπως και οι Ιουδαίοι, κατά την ενάτη ώρα της ημέρας. Οι απόστολοι Πέτρος και Ιωάννης βλέπομε στις Πράξεις των Αποστόλων να ανεβαίνουν στον ναό του Σολομώντος για να προσευχηθούν «επί την ώραν της προσευχής την ενάτην» [1] . Ο Πέτρος πάλι να προσεύχεται στο δώμα της οικίας του Σίμωνος του βυρσέως στην Ιόππη «περί ώραν έκτην» [2] . Και μετά από την Καινή Διαθήκη τα πρώτα χριστιανικά κείμενα μαρτυρούν ότι οι πιστοί συνέχιζαν την ιδία παράδοσι. Προσηύχοντο και αυτοί κατ΄ιδίαν σε ωρισμένους σταθμούς της ημέρας. Όταν αργότερα ωργανώθηκαν οι μοναχικές αδελφότητες, με την κοινή ζωή και την κοινή προσευχή, η ιδιωτική προσευχή μετεβλήθη σχεδόν αμέσως σε κοινή λατρεία. Οι ενδιάμεσοι αυτοί σταθμοί προσευχής κατά την διάρκεια της ημέρας έδωσαν την ευκαιρία στους Πατέρας να συνθέσουν ακολουθίες ειδικές για τον κάθε σταθμό, έτσι ώστε σχεδόν κάθε τρίωρο να συγκεντρώνονται στον ναό και να δοξολογούν τον Θεό. Έτσι όλη η ζωή των ήταν μία διαδοχή προσευχής και εργασίας. Και οι σταθμοί αυτοί έγιναν τέσσαρες, η Α΄, η Γ΄, η Στ΄ και η Θ΄ώρα.
Η κάθε μία από τις τέσσαρες αυτές ακολουθίες είχε και ένα ιδιαίτερο θέμα, που το έδιδε είτε η ώρα κατά την οποία θα ετελείτο, πρωΐ, μεσημέρι, απόγευμα κλπ., ή ένα γεγονός του βίου του Χριστού ή γενικώτερα ένας σταθμός της σωτηρίας μας που συνέπεσε κατ΄αυτήν, ή και τα δύο συγχρόνως. Τα θέματα αυτά καθώρισαν και το περιεχόμενο των ακολουθιών αυτών. Επί τη βάσει δηλαδή των θεμάτων επελέγησαν οι κατάλληλοι ψαλμοί και τα τροπάρια και από αυτά ενεπνεύσθησαν και οι συντάκται των ευχών που προωρίζοντο για την κάθε μία από αυτές.
Στις γενικές των γραμμές όλες έχουν το ίδιο διάγραμμα. Τρεις δηλαδή ψαλμούς, ένα τροπάριο με θεοτόκιο, το «προκείμενο» της ώρας, τρισάγιο, τροπάρια και μία ευχή. Βραδύτερα προσέθεσαν και άλλα στοιχεία δευτερευούσης σημασίας. Ας ιδούμε χωριστά την κάθε μία.
Η Α΄ ώρα έχει ως θέμα την έλευσι του φωτός, την αρχή της ημέρας. Είναι δηλαδή δοξολογία και ευχαριστία προς τον Θεό που μας αξίωσε να ιδούμε και πάλι το αισθητό φως, αλλά και δέησις για την κατευόδωσι των έργων των χειρών μας και την καθοδήγησι των διαβημάτων μας. Το αισθητό φως είναι εικών και τύπος του Χριστού, που είναι το φως το αληθινόν που φωτίζει κάθε άνθρωπον ερχόμενον στον κόσμο. Προ παντός αυτόν τον φωτισμό του θείου προσώπου Του ζητούμε να λάμψη στις καρδιές μας, για να γίνωμε «υιοί φωτός και ημέρας» [3] και να διακρίνωμε την ορθή οδό, στην οποία πρέπει να βαδίζωμε. Στα βασικά αυτά πρωϊνά αιτήματα αναφέρεται το τροπάριο της ώρας αυτής. Είναι ένα σύντομο εφύμνιο, μία διασκευή ενός στίχου του 5ου ψαλμού που ψάλλεται σε πλ. β΄ ήχο, μόνο και τη συνοδία άλλων δύο στίχων του ιδίου ψαλμού:
«Το πρωΐ εισάκουσον της φωνής μου,
ο βασιλεύς μου και ο Θεός μου.
Τα ρήματά μου ενώτισαι, Κύριε,
σύνες της κραυγής μου.
Ότι προς σε προσεύξομαι, Κύριε,
το πρωΐ εισακούση της φωνής μου».
Ανάλογα αιτήματα περιέχονται και στο «προκείμενο» της Α΄ώρας. Και αυτό είναι μία ανθολογία στίχων του 118ου ψαλμού:
«Τα διαβήματά μου κατεύθυνον
κατά το λόγιόν σου
και μη κατακυριευσάτω μου πάσα ανομία.
Λύτρωσαί με από συκοφαντίας ανθρώπων
και φυλάξω τας εντολάς σου.
Πληρωθήτω το στόμα μου αινέσεώς σου, Κύριε,
όπως υμνήσω την δόξαν σου,
όλην την ημέραν
την μεγαλοπρέπειάν σου».
Κατά την τρίτη ώρα, την 9η δηλαδή πρωϊνή, κατήλθε το άγιον Πνεύμα στους αποστόλους κατά την ημέρα της Πεντηκοστής, σύμφωνα με την μαρτυρία των Πράξεων των Αποστόλων [4] . Στο γεγονός αυτό αναφέρεται και η ακολουθία της Γ΄ ώρας. Ένας από τους τρείς ψαλμούς της είναι και ο 50ος , που περιέχει αιτήσεις για την αποστολή του Πνεύματος του Θεού και τον εγκαινισμό Του στις καρδιές μας: «Καρδίαν καθαράν κτίσον εν εμοί, ο Θεός, και Πνεύμα ευθές εγκαίνισον εν τοις εγκάτοις μου … και το Πνεύμα σου το άγιον μη ανατέλης απ΄εμού … και Πνεύματι ηγεμονικώ στήριξόν με». Από αυτόν εμπνέεται και το τροπάριο της Γ΄ ώρας, που ψάλλεται σε ήχο πλ. β΄ με τους καιρίους στίχους του ιδίου ψαλμού:
«Κύριε, ο το πανάγιόν σου Πνεύμα
εν τη τρίτη ώρα τοις αποστόλοις σου καταπέμψας,
τούτο, αγαθέ, μη αντενέλης αφ΄ημών,
αλλ΄εγκαίνισον ημίν τοις δεομένοις σου».
«Καρδίαν καθαράν κτίσον εν εμοί, ο Θεός,
και Πνεύμα ευθές εγκαίνισον εν τοις εγκάτοις μου».
«Κύριε, ο το πανάγιόν σου Πνεύμα …».
Η ζωή των πιστών είναι ζωή εν Πνεύματι αγίω. Αυτό κατευθύνει τις σκέψεις και τις ενέργειές των, το Πνεύμα το «ηγεμονικόν». Αυτό χαρίζει την ειρήνη στις θλιβόμενες και πιεζόμενες από την ταραχή του κόσμου καρδιές των πιστών και αυτό προσανατολίζει τις επιθυμίες και τα αιτήματα των ανθρώπων προς το θέλημα του Θεού. «Εν αυτώ ζώμεν και κινούμεθα και εσμέν» [5] .
Η έκτη ώρα είναι η μεσημβρία, που συμπίπτει με την ώρα της σταυρώσεως του Κυρίου [6] . Στο σωτήριο λοιπόν πάθος συγκεντρώνει η Εκκλησία την προσοχή μας κατά την ακολουθία της S΄ώρας. Και ανάλογα με αυτό προσαρμόζει την προσευχή μας. Είναι ευχαριστήριος για την μεγάλη αγάπη του σταυρωθέντος για μας, αλλά και ικετήριος για να μπορέσωμε και ημείς οι ταπεινοί μιμηταί του Χριστού να σταυρώσωμε τα πάθη μας και να λυτρωθούμε από τους ποικίλους πειρασμούς του εχθρού που μας περικυκλώνουν την ώρα αυτή, στο μέσον της καθημερινής δραστηριότητός μας. Αυτό ακριβώς συγκεφαλαιώνει και το ωραίο τροπάριο της S΄ώρας του β΄ήχου. Απευθύνεται προς τον Χριστό που την έκτη ημέρα, την Παρασκευή, και την έκτη ώρα κάρφωσε και έσχισε στον σταυρό το χειρόγραφο των οφειλών του Αδάμ, του ανθρωπίνου γένους:
«Ο εν έκτη ημέρα τε και ώρα
τω σταυρώ προσηλώσας
την εν τω Παραδείσω
τολμηθείσαν τω Αδάμ αμαρτίαν
και των πταισμάτων ημών το χειρόγραφον
διάρρηξον, Χριστέ ο Θεός, και σώσον ημάς».
«Ενώτισαι, ο Θεός, την προσευχήν μου
και μη υπερίδης την δέησίν μου».
Ο εν έκτη ημέρα τε και ώρα…».
«Εγώ προς τον Θεόν εκέκραξα
και ο Κύριος εισήκουσέ μου».
«Ο εν έκτη ημέρα τε και ώρα…».
Η ενάτη ώρα είναι η ώρα του θανάτου του Κυρίου. «Περί δε την ενάτην ώραν… ο Ιησούς κράξας φωνή μεγάλη αφήκεν το πνεύμα» [7] . Κατ΄αυτήν «εγεύθη σαρκί του θανάτου» και δια του θανάτου «ώλεσε» τον θάνατον. Ευχαριστήριος και πάλι και νικητήριος είναι η δοξολογία μας. Αλλά και δέησις για να μπορέσωμε και ημείς να νεκρώσωμε το φρόνημα της σαρκός μας, να αποθέσωμε τον παλαιό άνθρωπο και να ζήσωμε την νέα εν Χριστώ ζωή, των σταυρωθέντων εν Χριστώ, αλλά και συναναστάντων μαζί Του νέων ανθρώπων. Στο αίτημα αυτό αναφέρεται εκτός των άλλων και το τροπάριο της ώρας αυτής, του πλ. δ΄ ήχου:
«Ο εν τη ενάτη ώρα δι΄ημάς
σαρκί του θανάτου γευσάμενος,
νέκρωσον της σαρκός ημών το φρόνημα,
Χριστέ ο Θεός, και σώσον ημάς».
«Εγγισάτω η δέησίς μου ενώπιόν σου, Κύριε ˙
κατά το λόγιόν σου συνέτισόν με».
«Ο εν τη ενάτη ώρα δι΄ημάς…».
«Εισέλθοι το αξίωμά μου ενώπιόν σου, Κύριε ˙
κατά το λόγιόν σου ρύσαι με».
«Ο εν τη ενάτη ώρα δι΄ημάς…».
Στις ημέρες των εορτών οι ακολουθίες αυτές υφίστανται μία μικρά μετατροπή. Την θέσι των τροπαρίων που ακούσαμε παίρνουν τα απολυτίκια της εορτής. Έτσι το θέμα της ώρας και το θέμα της ημέρας από κοινού φέρονται στην μνήμη μας κατά τους ενδιαμέσους αυτούς σταθμούς προσευχής. Στις δε μεγάλες ημέρες του έτους, την Μεγάλη Παρασκευή, την παραμονή των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων, η αλλοίωσις των ακολουθιών αυτών είναι ριζική. Οι ψαλμοί εκλέγονται κατά τα θέματα των ημερών αυτών, τα τροπάρια είναι πολλά και κατάλληλα για την εορτή, επί πλέον δε προστίθενται και αναγνώσματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, που αναφέρονται στα εορταζόμενα γεγονότα. Είναι οι ακολουθίες των μεγάλων ωρών, της Μεγάλης Παρασκευής, των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων.
Οι ακολουθίες των ωρών, που είδαμε, δεν μπόρεσαν να ζήσουν έξω από τα μοναστήρια. Και τούτο γιατί οι πιστοί στον κόσμο δεν ήταν δυνατόν να διακόπτουν τις εργασίες των τέσσαρες φορές την ημέρα και να προστρέχουν στους ναούς. Παραμένουν όμως για όλους μας σαν ένα ωραίο ιδεώδες, προς το οποίο μέσα στην τύρβη του κόσμου και στους περισπασμούς τους βιοτικούς πρέπει να αποβλέπωμε. Στον αγιασμό δηλαδή των ημερών της ζωής μας και των ωρών του βίου μας με την αναφορά στα γεγονότα του βίου του Χριστού, στην σωτηρία μας. Στο φως το αληθινό που έλαμψε στον κόσμο κατά την ενανθρώπησί Του, στο Πνεύμα το άγιον που μας ανεκαίνισε, στο σωτήριο σταυρό Του, στο λυτρωτικό Του θάνατο. Και κάθε ημέρα να ζούμε μέσα σ΄αυτή την ιερή ατμόσφαιρα, εφαρμόζοντες στον εαυτό μας τα γεγονότα αυτά, ζώντες εν Χριστώ, ζώντες εν Πνεύματι αγίω.
(31 Οκτωβρίου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Πράξ. 3, 1 εξ.
2. Πράξ. 10, 9.
3. Α΄Θεσ. 5, 5.
4. Κεφ. 2, 15.
5. Πράξ. 17, 28.
6. Ματθ. 27, 45. Λουκ. 23, 44. Ιω. 19, 14.
7. Ματθ. 27, 46. 50.
Από το βιβλίο “Λογική Λατρεία”, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου