ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ
Η σωστή εκμάθηση της αγιογραφίας αρχίζει από την εκμάθηση του σχεδίου. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να εξασκηθεί ο μαθητής χρησιμοποιώντας μολύβι και γομολάστιχα, και σχεδιάζοντας γραμμικά τη μορφή και την κίνηση των αγίων, να αποκτήσει αρκετή ευχέρεια πάνω σ' αυτό.
Όταν μια εικόνα είναι σχεδιασμένη σωστά (με τα διάφορα μέλη στη θέση τους), τότε και στο χρώμα να μην έχει μεγάλη επιτυχία, η εικόνα «στέκει» και δεν απωθεί το θεατή. Αν όμως είναι κακοσχεδιασμένη, τότε και άριστο χρωματισμό να έχει, είναι αποτυχημένη. Το να γίνει κανείς όσο πιο τέλειος μπορεί στο σχεδίασμα των προσώπων και των κινήσεων, είναι το κυριότερο μέλημα, η σπονδυλική στήλη της αγιογραφίας. Στην τέχνη - σε οποιαδήποτε μορφή τέχνης (ζωγραφική, γλυπτική, θέατρο, ποίηση κ.λ.) - ισχύει ο απαράβατος κανόνας: ο καλλιτέχνης θα κατακτήσει πρώτα τα εκφραστικά του μέσα και ύστερα θα ακολουθήσει η απόδοση της έκφρασης, το ιδιαίτερο προσωπικό στοιχείο, οι εμπνευσμένες συνθέσεις κ.λ.
Και η εκμάθηση των αναμείξεων των χρωμάτων είναι παράλληλος αγώνας, που και αυτός - όπως και το σχέδιο - δεν τελειώνουν ποτέ. Μα το σχέδιο είναι εκείνο που καταξιώνει και το χρώμα και το βοηθάει να αναδείξει το κάλλος του.
Ο έμπειρος τεχνίτης σχεδιάζει και με πινέλο χρησιμοποιώντας νερουλό (με πολύ αυγό) χρώμα.
Μάλλον, η εκμάθηση της αγιογραφίας - μόνον της αγιογραφίας - μοιάζει με εκείνην του χτίστη που θέλει να μάθει να χτίσει έναν τοίχο με τούβλα. Αν μάθει να τοποθετεί σωστά περίπου είκοσι τούβλα, σιγά σιγά, ακολουθώντας την ίδια μέθοδο, μπορεί να στήσει όρθιο έναν τοίχο. Κάτι ανάλογο γίνεται με την εκμάθηση της αγιογραφίας. Στην αρχή πρέπει να εξασκηθούμε στο ξεχωριστό σχεδίασμα των μελών του προσώπου και στη συνέχεια νά τα συνθέσουμε σε πρόσωπο βάζοντας τα στην ακριβή τους θέση. Αφού μάθουμε το ακριβές σχήμα των μερών και τον τρόπο να τα τοποθετούμε στη θέση τους, συνθέτοντας έτσι ένα πρόσωπο, ύστερα θα μελετήσουμε τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ των προσώπων των ανδρών και των γυναικών, των γέρων και των νηπίων κ.ο.κ.
Θεωρώ τη μέθοδο αυτή σωστή, γιατί η έκφραση της αγιογραφίας έχει μοναδικό και μόνιμο χαρακτήρα. Έχει μόνιμα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά και δεν επιδέχεται προσωπικές αυθαιρεσίες όσο εντυπωσιακές και αν είναι. Αυτό είναι διαπίστωση της αγιογραφίας της Ορθοδοξίας από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα και σε όλα τα μέρη που άνθισε. Υπάρχουν όμως και πολλά στοιχεία όπου η αγιογραφία απαιτεί την ελεύθερη προσωπική ερμηνεία.
Υπάρχουν στην αγιογραφία μόνιμα στοιχεία και αναλλοίωτα. Χωρίς αυτά σπάει η συνέχεια της παράδοσης και η αθέτηση τους μαρτυρεί άγνοια και κούφια ματαιοδοξία. Υπάρχει επίσης το επεισοδιακό στοιχείο που από εποχή σε εποχή ποικίλλει και που απαιτείται από τον έμπειρο τεχνίτη να δώσει το προσωπικό του παρόν, όπως ο ιεροκήρυκας την ώρα που μιλάει από τον άμβωνα.
Η έλλειψη προσωπικής ερμηνείας, δηλαδή η αθέτηση του επεισοδιακού στοιχείου, μαρτυρεί πάλι άγνοια και λανθασμένο ζήλο παράδοσης. Η έλλειψη αυτή έχει σαν αποτέλεσμα τη νέκρωση της παράδοσης. Η χρήση του επεισοδιακού στοιχείου έδωσε την ποικιλία της έκφρασης μέσα στην αγιογραφία στις διάφορες εποχές.
Αρχίζουμε, λοιπόν, την εκμάθηση της αγιογραφίας από την πιστή αντιγραφή αξιόλογων πρωτοτύπων των μεγάλων αγιογράφων. Πρέπει να εφοδιαστούμε με πολλή υπομονή που θα μας βοηθήσει στην προσεκτική παρατήρηση του σχήματος που αντιγράφουμε. Ο αρχάριος δεν πρέπει να ξεχνάει τον κανόνα: Δέκα φορές θα παρατηρείς και μια φορά θα τραβάς μολυβιά. Πρώτα δηλαδή θα παρατηρήσουμε το γενικό σχήμα του ματιού. Θα δούμε π.χ. ότι είναι αμυγδα-λωτό. Θα παρατηρήσουμε το πλάτος της ίριδας συγκρίνοντας το με το πλάτος του βολβού του ματιού, θα παρατηρήσουμε την καμπυλότητα της γραμμής των βλεφάρων. Το μεγάλο εργαλείο και το μοναδικό που θα μας βοηθήσει στο σωστό σχεδίασμα και την πιστή αντιγραφή είναι η σύγκριση. Συγκρίνουμε τα διάφορα μέλη μεταξύ τους, συγκρίνουμε το ύψος του ενός με το πλάτος του άλλου, συγκρίνουμε καμπυλότητες, γωνίες, συγκρίνουμε όλες τις γραμμές, όλα τα μέλη - μικρά και μεγάλα - με άλλες γραμμές, με άλλα σχήματα της ίδιας εικόνας. Μάθε να συγκρίνεις αυτό που ζωγραφίζεις. Αν αντιγράφεις π.χ. ένα χέρι, να συγκρίνεις το μήκος του με το μήκος του άλλου χεριού. Σύγκρινε το μήκος της παλάμης με το μήκος του προσώπου. Σύγκρινε το μήκος των δακτύλων με το πλάτος του χεριού, ή αν θέλεις με το μήκος της μύτης, ή του αυτιού. Αν δεν συγκρίνεις αυτό που ζωγραφίζεις με τα άλλα μέλη της εικόνας, θα σου βγει δυσανάλογο. Η σύγκριση πρέπει να γίνει απαραίτητη συνήθεια.
Πού αποσκοπούν όλα αυτά; Γιατί αντιγράφουμε πιστά παλαιά πρότυπα; Γιατί καταβάλλουμε πολύ κόπο και πνευματική ένταση για να μάθουμε να σχεδιάζουμε τις εικόνες; Δε θα ήταν καλύτερα να προβάλουμε μια διαφάνεια (σλάιτς) και να ξεσηκώσουμε έτοιμο το σχέδιο; Με τα μηχανικά μέσα που διαθέτουμε μπορούμε άνετα και χωρίς κόπο να έχουμε έτοιμο το σχέδιο οποιασδήποτε εικόνας. Γιατί λοιπόν να μάθουμε να σχεδιάζουμε, χωρίς νά βλέπουμε, μάτια, μύτες και πρόσωπα; Μήπως αυτό θα μας οδηγήσει σε προσωπικές αυθαιρεσίες, πράγμα που θα μας απομακρύνει απ' την παράδοση;
Πολλά τέτοια ερωτήματα και άλλα παρόμοια μπορεί να διατυπώνει κανείς, όμως όλοι αυτοί οι φόβοι είναι αβάσιμοι. Αν δε μάθει κανείς να σχεδιάζει ένα μάτι, μια μύτη, ένα πρόσωπο απέξω, χωρίς πρότυπο, τότε και το έτοιμο σχέδιο δεν μπορεί να το ζωγραφίσει σωστά, Οι γραμμές του και οι πινελιές του θα είναι τρεμουλιαστές, διστακτικές και τα σχήματα που θα ζωγραφίζει θα είναι γεμάτα με ατέλειες και παραφωνίες.
Το σχεδίασμα της εικόνας πρέπει να γίνεται με άνεση. Οι πινελιές πρέπει να τραβιούνται με σιγουριά και σταθερότητα. Πρέπει να έχουμε πάρει τον «αέρα» του σχεδίου και τότε μόνο μπορούμε να δώσουμε την κατάλληλη έκφραση και την κίνηση που αρμόζει. Πολλές φορές η εικόνα που αντιγράφουμε είναι θολή ή έχει φθορές (λείπει ένα μάτι π.χ.). Ο εξασκημένος τεχνίτης με σιγουριά και άνεση συμπληρώνει τις ελλείψεις του προτύπου.
Η εκμάθηση του σχεδίου, λοιπόν, είναι απόλυτα απαραίτητη για τη συνέχιση της παράδοσης, για να έχουν οι εικόνες μας αρμονία και έκφραση και να μην είναι κακότεχνες και χωρίς «ψυχή».
Μη χρησιμοποιείς χάρακες, υποδεκάμετρα και διαβήτες στην εκμάθηση του σχεδίου. Πρέπει να συνηθίσεις το μάτι, το νού και το χέρι να συνεργάζονται μέχρι να φτάσουν στον αυτοματισμό. Εξασκήσου να σημειώνεις τις αναλογίες και να κάνεις τις διάφορες συγκρίσεις χωρίς μηχανικά όργανα, ακόμη και αν κάνεις λάθη. Τα γεωμετρικά όργανα σε εμποδίζουν στην εκμάθηση. Μένεις αγύμναστος και ατροφικός πνευματικά.
Αρχίζοντας π.χ. την αντιγραφή της κεφαλής ενός αγίου, άρχισε να τραβάς ελαφριές γραμμές προσπαθώντας νά σχεδιάσεις το γενικό σχήμα του κεφαλιού. Τράβηξε, χωρίς δισταγμό και χωρίς να σβήνεις, πολλές ελαφριές μολυβιές, τη μια πάνω στην άλλη, προσπαθώντας να αποτυπώσεις το γενικό σχήμα του κεφαλιού. Οι άτονες ελαφριές αυτές γραμμές λέγονται και είναι βοηθητικές γραμμές, γιατί μας βοηθούν να βρούμε την τελική γραμμή του σχεδίου. Την τελική αυτή γραμμή την τονίζουμε, τη σκουραίνουμε εκεί που πρέπει, δηλαδή στους πιο σκοτεινούς τόνους του προτύπου μας.
Στο σχεδίασμα αρχίζουμε από τα γενικά σχήματα και σιγά σιγά φτάνουμε να σχεδιάσουμε τα μερικά, δηλαδή τις λεπτομέρειες. Πρώτα θα σχεδιάσεις το γενικό σχήμα του κεφαλιού. Ύστερα θα ξεχωρίσεις μέσα στο γενικό σχήμα τα μαλλιά και τα γένια. Στή συνέχεια θα τραβήξεις άξονες (γραμμές, σημάδια), για να εντοπίσεις τη θέση των ματιών, της μύτης, του στόματος, των αυτιών. Έπειτα σχεδιάζεις με ελαφριές γραμμές (βοηθητικές) ολόκληρο το πρόσωπο με όλες τις λεπτομέρειες. Έτσι βλέπεις τι έχεις κατορθώσει και εντοπίζεις τα λάθη. Τελικά σχεδιάζεις τα μέλη ένα ένα με όλες τις λεπτομέρειες, τονίζοντας τις σκούρες γραμμές του προσώπου. Αυτή είναι η σειρά του σχεδιασμού της κεφαλής ενός αγίου. Αφού εννοήσει κανείς τη μέθοδο που περιγράψαμε, μπορεί, προσπαθώντας ανάλογα, να σχεδιάσει έναν ολόσωμο άγιο και μια πολυπρόσωπη σύνθεση.
Όταν σχεδιάσεις ένα κεφάλι, τότε με το μολύβι βάλε και τους τόνους της σκιάς. Σκούραινε δηλαδή την επιφάνεια των μαλλιών (αν είναι νέος) και των γενιών, και σκίασε με ελαφρύτερους τόνους τις σκιές κάτω απ' τα φρύδια, στις παρειές, δίπλα από τη μύτη κ.λ. Μην κάνεις όλες τις σκιές στον ίδιο τόνο. Υπάρχουν πέντε τόνοι σκιάς, άλλες πιο ανοιχτές και άλλες πιο σκούρες. Φρόντισε να επιτύχεις αυτή τη διαβάθμιση των τόνων της σκιάς. Θα σε βοηθήσει αργότερα στη σωστή απόχρωση της εικόνας.
Όπως συγκρίνουμε τα διάφορα μέλη μεταξύ τους, έτσι συγκρίνουμε και τις σκιές τη μια με την άλλη. Η σύγκριση αυτή θα μας βοηθήσει να ζωγραφίσουμε την κάθε σκιά στον τόνο της.
Το να χρησιμοποιούμε έτοιμα σχέδια από ξεσηκώματα ωραίων εικόνων και παραδοσιακό είναι και χρήσιμο. Οι παλαιοί τεχνίτες χρησιμοποιούσαν τέτοια έτοιμα σχέδια, τα λεγόμενα «ανθίβολα». Λοιπόν, το να έχει κανείς μηχάνημα προβολής εγχρώμων διαφανειών (σλάιτς) είναι το ίδιο σα να χρησιμοποιεί ανθίβολο. Μόνο που δεν πρέπει να σταματήσει να εξασκείται στην εκμάθηση του σχεδίου. Είναι άσκηση που δε θα τη σταματήσουμε ποτέ. Είναι το ορυχείο το οποίο δε θα σταματήσει ποτέ να προσφέρει στη σκαπάνη του χεριού μας πολύτιμους λίθους και μέταλλα.
Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ
Ιωάννου - Χαριλάου Βράνου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου